De roep om ethiek en de dood van God

Steeds vaker roep ik op tot ethiek en kom ik oproepen tot  ethiek tegen. Sinds Nietzsche’s Gott is tot lijken ze echter vergeefs. Gisteren las ik Je kunt de wereld veranderen van Ervin Laszlo. In dit boek uit 2003 spoort Laszlo mensen aan zichzelf de vragen te stellen: is mijn manier van denken over goed en kwaad echt zuiver en van deze tijd? Zijn de dingen die ik waardevol en goed vind ook werkelijk goed en de moeite waard?

Deze vragen kwamen mij bekend voor. Ongeveer vijf jaar geleden stelde ik mijzelf continu dit soort vragen. Ik werkte in Brussel als Black Belt. Ik verbeterde processen van een bank, reorganiseerde afdelingen en werkte lange dagen. ’s Avonds vroeg ik mij vaak af of mijn dagbesteding werkelijk de moeite waard was. De uiteindelijke conclusie: nee, mijn werk was niet waardevol (genoeg). Steeds meer mensen kom ik tegen die zich afvragen of zij werkelijk waarde toevoegen aan de wereld. Een voorbeeld. Laatst sprak ik met een oud baas. Hij is een senior manager, verdient pak ’n beet 1.000 euro per werkdag. Hij is gaan twijfelen of zijn werk zinvol is en of hij moet doorgaan. Tijdens ons gesprek merkte hij op dat hij misschien een slimme opmerking per werkdag maakt en dat hij zich afvraagt – en waarschijnlijk duizenden met hem – of zijn beloning wel in verhouding staat met zijn prestaties. Gekscherend stelde hij dat hij in feite niet meer produceert dan papier, presentaties en emails. Wij vroegen ons af  hoe het kan dat er inmiddels alleen in Nederland al honderdduizenden mensen lopen met soortgelijke banen en beloningen. Is dit juist?

Terug naar Laszlo. Hij stelt terecht dat er grenzen zijn aan onze vrijheid van ethiek; onze normen en waarden moeten harmonieren met wat juist en goed is voor de mensheid als geheel.  Volgens hem is het basisprincipe dat zou meten gelden in de 21ste eeuw:

“Behandel de ander – alle anderen – net zo als jezelf behandeld wilt worden.”  

Deze  universele gouden regel is niet nieuw, maar komt in alle grote religies voor. Sinds de dood van God lijkt deze regel echter niet meer te gelden. Vele hoog opgeleiden hebben tegenwoordig zelfs banen waarin zij anderen op een manier dienen te behandelen zoals zij zelfs niet behandeld willen worden. Zo ontslaan ze bijvoorbeeld medewerkers en misleiden ze consumenten met reclame. Het nihilisme is ons overkomen. Met de dood van God zijn onze eigen belangrijkste waarden – en bovenstaand basisprincipe –  waadeloos geworden en dit is overal in onze cultuur zichtbaar. Dit citaat van Nietzsche over het nihilsme is prachtig.

“Was bedeutet Nihilismus? – Dass die obersten Werte sich entwerten. Es fehlt das Ziel. Es fehlt die Anwort auf das ‘Wozu?’”

We zullen het nihilisme op een of andere manier moeten overwinnen. De kans dat wij overleven zonder waarden lijkt mij zeer klein. De beste ondergrond voor ethiek in de 21ste eeuw is kritisch bewustzijn. Zelf denken over waarden is nodig voor (r-)evolutie in het individuele bewustzijn. Laten we elkaar aansporen tot zelfonderzoek. Het kan anders.