Rente in de Europese geschiedenis

Deze blog over rente heb ik geschreven voor de Stichting Onderzoekscentrum Rentevrije Financiële Dienstverlening en is te lezen op hun website.

Discussie
Rente wordt vaak gezien als een wetmatigheid, een noodzakelijkheid, een gegeven. De geschiedenis leert ons echter dat rente lang niet altijd vanzelfsprekend is geweest: de mensheid heeft in het verleden diverse rentevrije geldsystemen gekend. Het grote voordeel van deze systemen is dat doorgaans veel meer op vertrouwen gebaseerd zijn dan geldsystemen met rente. Door de aanhoudende ecologische, sociale en financiële crises worden wij nu gedwongen het bestaande geldsysteem en haar belangrijkste kenmerken, waaronder rente, te bediscussiëren en alternatieven te onderzoeken. Dit is niets nieuws. In zijn boek Schuld. De eerste 5000 jaar (2012) toont David Graeber aan dat de strijd tussen arm en rijk de afgelopen duizenden jaren voornamelijk de vorm van conflicten tussen schuldeisers en schuldenaren heeft aangenomen, onder andere in de vorm van discussies over schuldhorigheid, kwijtschelding en het recht en onrecht van rentebetaling.

Rente
Wat is rente eigenlijk? De definitie van rente is een vergoeding of betaling voor het gebruik van geld. Rente wordt doorgaans berekend over een schuld. Wat is een schuld? Een schuld is een verplichting een bepaalde som geld binnen een vastgestelde termijn te betalen. Binnen het bestaande geldsysteem betalen mensen zonder geld rente, omdat zij schulden maken; mensen met geld ontvangen rente, omdat zij geld uitlenen. Ofwel, door rente op schuld wordt geld overgedragen van degenen die niet genoeg geld hebben aan hen die wel genoeg geld hebben. Gezien dit kenmerk van het geldsysteem, is het niet vreemd dat rijkdom zich concentreert. Concentratie van geld is een logisch gevolg van rente op schuld. Wat wel vreemd is, is dat er nauwelijks studies zijn gedaan naar deze overdracht van rijkdom. Ik heb er slechts één gevonden. Deze is in 1982 uitgevoerd in Duitsland. Uit dit onderzoek blijkt dat er via rente een systematische overdracht van rijkdom van 80% van de bevolking naar de top 10% plaatsvindt. Voor de duidelijkheid: deze overdracht heeft niets te maken met de slimheid, de inzet en het ondernemerschap van de participanten, maar is een gevolg van het huidige geldsysteem.

De Oudheid
Hoe is dit merkwaardige principe ontstaan? Hierop is geen eenduidig antwoord te vinden, omdat de herkomst van rente van voor de ontwikkeling van het schrift dateert. Duidelijk is wel dat systemen met rente en systemen zonder rente elkaar de afgelopen paar duizend jaar hebben afgewisseld en gedurende sommige perioden naast elkaar hebben bestaan. Een van de eerste die rente in Europa bekritiseerde was de Griekse filosoof Aristoteles. Hij was faliekant tegen een chrematistieke manier van leven. Met chrematistiek bedoelde hij het maken van geld met geld. Het geld is dan zelf de bron van de winst en wordt niet gebruikt waarvoor het is uitgevonden; het is gecreëerd voor de warenruil.

Middeleeuwen
Toch verdween rente in Europa pas na de ineenstorting van het Romeinse Rijk; toen de Romeinse macht verzwakte, trokken christelijke religieuze autoriteiten het economische leven in. Langzaam maar zeker verboden zij woeker en het excessief uitlenen van geld. Deze quote van Thomas van Aquino (1225 – 1274) is typerend voor het denken over rente in de Middeleeuwen:

“Rente vragen voor geleend geld is onrechtvaardig, omdat daarmee iets wordt verkocht dat niet bestaat, en dit leidt zonder twijfel tot ongelijkheid, hetgeen in strijd is met gerechtigheid. Geld is bedoeld om als ruilmiddel te dienen. Daarom is het onwettig om geld te vragen voor het gebruik van geleend geld, dat bekend staat als rente.”

Niet alleen het Christendom, maar ook het Jodendom en de Islam hadden in het verleden strenge regels om woeker te voorkomen. Woeker was elke vorm van het uitlenen van geld tegen rente. Tegenwoordig herinnert alleen de Islam mensen er nog aan dat rente een probleem van (on-)rechtvaardigheid is.

Kapitalisme
In de 12e eeuw kregen koopmanskapitalisten voet aan de grond, met name in de onafhankelijke steden in Noord-Italië en Hanzesteden in Noord-Europa. Hiermee veranderde het machtsevenwicht. De Italiaanse bankiers gingen zelfs regeren en dit bood hen de mogelijkheid nieuwe juridische systemen in te voeren, eigen legers op te richten en – als eerste – een systeem van overheidsschuld en rente te implementeren. Dankzij hun legers konden zij belastingen innen en rente betalen. Rente werd hierdoor langzaam maar zeker weer geaccepteerd in het economisch leven. Het duurde echter nog een paar eeuwen voordat ook de christelijke leiders om waren. Pas in de 16e eeuw wezen protestantse denkers als Luther en Calvijn het absolute verbod op rente af. Vanaf toen was een redelijke rente (meestal 5 procent) geen zonde meer, als de financier in goed vertrouwen handelde, het uitlenen van geld niet zijn enige handel was en hij geen armen uitbuitte. Nog wat later gingen ook de katholieke leiders om. Rente werd voor velen een gegeven.

Toekomst
Het geldsysteem staat nu ter discussie, omdat we geconfronteerd worden met crises. Steeds helderder wordt bovendien dat geld niet echt is: geld is een afspraak en zal daarom altijd ter discussie staan. Lietaer stelt in zijn boek Geld en duurzaamheid (2012) terecht dat geld een overeenkomst is binnen een gemeenschap om op een gestandaardiseerde manier iets te gebruiken als ruilmiddel. Anders gezegd, wij mogen zelf bepalen welke ruilmiddelen wij gebruiken en welke eigenschappen wij deze ruilmiddelen geven. Lietaer raadt aan om naast de euro parallelle overeenkomsten af te sluiten en rentevrije complementaire munten in omloop te brengen. Op deze manier kunnen wij verschillende sociale, ecologische en economische doelstellingen realiseren. Rentevrij geld is ook naar mijn mening de toekomst. De grote vraag is of rentevrij financieren met euro’s of met een aparte munt dient te gebeuren. Wat denkt u?